Научные статьи

Такім чынам, як было адзначана вышэй, у Гамера мы сустрэліся з літаратурным засведчаннем абрадавай песні — гіменеі. Да літаратурнага рангу тыя творы падняла паэтэса з вострава Лесбас — Сапфо. Творы на вяселлі пісаў і паэт Алкман [1, 15]. Міфалагічныя тэмы, а менавіта матыў шлюбу багоў і герояў, з’яўляецца і ў іншых паэтаў, напрыклад Стэсіхора, які апісвае прыезд Менелая і Алены, у Эсхіла («Праметэй прыкаваны», 555–560). Хор у камедыі Арыстафана «Птушкі» спявае пра вяселле Зеўса і Геры ў гіменеі падчас шлюбных урачыстасцяў Радзіруха і Базылеі [2, 106] У рэфрэнічным гіменеі Арыстафана ў камедыі «Спакой» мы знаходзім матыў пахвалы маладога.

Апрача гіменеяў, якія суправаджалі цырымонію правядзення маладой да дому маладога, у старажытнай Грэцыі спяваліся песні ўвечары перад пакоем маладых — эпіталамы. Гэту назву пачалі ўжываць у эпоху элінізма ў ІІІ ст. да н. э. Існавалі таксама і іншыя назвы вечаровай песні: katakoimetikon і kateunastikon. На жаль, з усёй старагрэчаскай літаратуры да нас дайшлі толькі вельмі кароткія фрагменты вясельных песняў Сапфо (VIII ст. да н. э.), Філаксена і Тэлеста (V–IV ст. да н. э.), Эратасфена, Калімаха і Партенія (александрыйская эпоха) [3].

Паэт Феакрыт напісаў «Эпіталаму Алене і Менелаю», якую спявае перад пакоем хор дзяўчат. Гэты твор хоць і мае пэўныя агульныя рысы з гіменеем, але ж выразна адрозніваецца ад апошняга [4, 17–21]:

1) адсутнічае рэфрэн «ὑμὴν ὦ Ὑμέναιε...» (традыцыйны зварот да бога знаходзіцца толькі ў апошнім радку твора);

2) адсутнічаюць звароты да ўдзельнікаў вяселля, але некалькі разоў хор дзяўчат звяртаецца да маладых, каб ішлі спаць.

З эпіталамамі Сапфо гэтыя творы яднаюць наступныя рысы:

1) шырокае выкарыстанне жартаў з маладога;

2) пахвала яднання сем’яў, пахвала маладой, яе знешнасці і здольнасцям;

3) пажаданні вялікага кахання, здаровых нашчадкаў, дабрабыту.

У рымскай літаратуры мы таксама знаходзім згадкі пра абрадавыя вясельныя песні. Падобна да грэкаў, якія запрашалі Гіменея, рымляне ўжывалі рэфрэн «Tallasio». Таксама вялікую ролю ў італійскай культуры адыграў айчынны вясельны звычай, які паспрыяў папулярызацыі жартаўліва-свавольнага варыянта песні, т.зв. carmen/versus fesceninum. Гэты варыянт сфарміраваўся ў Fesceninum (мясцовасць у паўднёвай Этрурыі). Вядомым аўтарам такіх твораў быў Аўзоній. Падтрымліваючы традыцыі, выпрацаваныя грэкамі, рымляне насычалі эпіталамы пахвальнымі матывамі (прыгажосць маладой, сіла маладога), зычэннямі шчасця, вялікай колькасці нашчадкаў, чэрпалі параўнанні і метафары з навакольнага свету, дадавалі да твораў постаці багоў і міфалагічныя алюзіі.

Выдатны рымскі паэт Катул (I ст. да н. э.) у сваіх творах спалучаў некалькі відаў вясельных песняў. Так, «Эпіталама на шлюб Вініі і Манлія Тарквата» ўяўляе сабой злучэнне наступных абрадавых песняў, якія суправаджалі маладых падчас іх святочнай урачыстасці:

• 1–75 радкі — «Гіменей» з яго неад’емным заклікам «O Hymenaee, Hymen ades»;

• 75–120 — песня-заахвочванне маладой да выхаду з дома;

• 121–190 — deductio — правядзенне маладой да дома маладога;

• 190–235 — сама эпіталама, пажаданні шчасця і шматлікіх нашчадкаў маладым перад уваходам у шлюбны пакой [14, 35–38].

Як бачым, згаданыя вышэй творы маюць выразны лірычны пачатак, яны звязаныя з абрадавымі песнямі і перадаюць перажыванні закаханых герояў. Але існаваў і другі від эпіталам — эпічны. Прыкладам яго з’яўляецца «Эпіталама Пелею і Фетыдзе» Катула (64).

Паэт з Вероны выкарыстаў там апісанне палаца Пелея, фесалійскай моладзі, багоў, якія прыйшлі на вяселле, падарункаў і г. д. Дарэчы, адбываюцца змены не толькі ў змесце, але таксама і ў метрыцы твораў. Так, выкарыстоўваюцца ўжо не вершаваныя памеры абрадавых песень (ямбы, сапфічная страфа, спалучэнне гліканея і ферыкратэя), але эпічны метрычны памер — дактылічны гекзаметр.

Апрача вясельных абрадавых песняў існавалі і прамовы, якія выкарыстоўваліся падчас свят (λόγος γαμικός альбо λόγος ἐπιθαλάμιος). Традыцыі такіх прамоў працягваў Стацый у сваёй «Эпіталаме да Стэлы і Віалентылы». Гэты твор уражвае сваім панегірычна-энкамічным характарам, які падкрэслены тым, што ўсе laudes прамаўляюць багі.

Пахвальна рытарычныя эпіталамы пісаў і паэт Клаўдзіан (IV–V ст.). Гэта «Эпіталама да Паладзія і Цэлірыны» і «Эпіталама на шлюб Ганорыя і Алены». Галоўнай тэмай у іх з’яўляецца энкомій маладым, а таксама іх бацькам, іх паходжанню, учынкам, здольнасцям, рысам характару, знешнасці. Рытарычны ж характар яго эпіталама атрымлівае дзякуючы даволі шырокаму выкарыстанню стылістычных сродкаў аратарскай прозы: рытарычных пытанняў («Quid tantum gavisus?.. Quis jacuit tellus?..») параўнанняў і г.д.

Дарэчы, побач з узнікненнем і развіццём эпічнага рытарычна-пахвальнага вясельнага твора за ім трывала замацавалася назва, якая здаўна выкарыстоўвалася для азначэння абрадавай песні, якая спявалася ўвечары перад пакоем маладых: epithalamion альбо лацінізаванае epithalamium. Клаўдзіан у першым радку прадмовы да «Эпіталамы для Паладзія і Цэлірыны» акрэслівае свой верш як carmina per thalamum [3, 123].

Пахвальна рытарычны варыянт эпічнай эпіталамы працягваў развіццё ў творах хрысціянскіх паэтаў позняй антычнасці і ранняга сярэднявечча Сідонія Апалінарыя (430–486 гг.) «Epithalamium Rurico et Hiberiae» і «Эпіталама да Палемія і Аранеолі», Эмілія Дракoнція (439–534 гг.) «Epithalamium in fratribus dictum» i «Epithalamium Ioannis et Vitulae», Энодзія (473–521 гг.) «Epithalmium dictum Maximo V.S.», Венанцыя Фартуната (пам. у 610) «De domno Sigebertho rege et Brunhilde regina».

Характэрнымі асаблівасцямі жанру эпіталам таго перыяду было спалучэнне паганскіх і хрысціянскіх элементаў, а таксама алегарычны характар некаторых твораў, якія набываюць рысы энцыклапедычных трактатаў (Эпіталама Драконція, трактат Марцыяна Капэлы «De nuptiis Philologiae et Mercurii»). Увогуле, аўтары працягвалі традыцыі Клаўдзіана і Стацыя [1, 26–28].

У сярэднявеччы з’явілася шмат твораў пад назвай «эпіталама». Гэта былі творы рэлігійнага зместу, напісаныя ў форме эпічных паэм, гімнаў, псалмоў, празаічных трактатаў, лістоў і г. д. Да іх пісаліся шматлікія каментарыі. Аўтары паспяхова спалучалі ў сваіх творах паганскія і біблійныя элементы. Самымі папулярнымі былі энкоміі ў гонар Бога або Марыі — Маці Божай [1, 29].

Пазней еўрапейскія эпіталамы пісаліся найперш пры дварах манархаў Італіі. Попыт на пахвальную паэзію стаў галоўнай з прычын адраджэння свецкага панегірыка, асаблівасці якога былі акрэслены ў старажытнасці. Упрыгожанне шлюбаў літаратурнымі творамі стала для таго, каго ўсхваляюць, пажаданым, а для аўтара пахвалы карысным. У першай палове XVI ст. пачалі з’яўляцца творы на народных мовах, хаця ў кожнага еўрапейскага народа можна знайсці і новалацінскія эпіталамы таго перыяду. Паэты кіраваліся творамі Феакрыта, Катула, Клаўдзіана.

Лірычныя лацінамоўныя эпіталамы, якія часта мелі рысы твораў Катула альбо Клаўдзіана, пісалі ў XVI ст. Людавіка Арыёста, Якуб Пантанус, Гуга Гроцый. На італьянскай мове лірычныя эпіталамы пісаў Тарквата Таса, на французскай — шматлікія паэты «Плеяды». Як адзначае К. Мрочак, адным з найлепшых твораў ад часоў Клаўдзіана напісаў на лацінскай мове Георг Буханан (1506–1582) на шлюб Марыі, каралевы Шкоціі, і Францішка ІІ (у будучым караля Францыі).

У эпоху Адраджэння, калі творцы Еўропы, усведамляючы выключную каштоўнасць класічных узораў, створаных у старажытнай Грэцыі і Рыме, звярталіся да лепшых набыткаў антычнасці і стваралі неалацінскую паэзію. Гэты жанр таксама знайшоў сваё месца сярод твораў панегірычнай паэзіі. Гэтаму спрыяў паўсюдна пануючы гуманізм, у якім галоўнае месца займаў культ чалавека, а пахвальная індывідуалізаваная літаратура, у тым ліку і эпіталамы, як мага лепш спрыялі стварэнню гэтага культу і тым самым адпавядалі патрабаванням часу.

Пісьменнікі XVI–XVII стагоддзяў мусілі наследаваць антычныя матывы і тэмы, бо да гэтага абавязвала нязменнае для ўсіх літаратурнае правіла imitatio — наследавання старажытным пісьменнікам. Таму новалацінскія паэты, наследуючы матывы антычных аўтараў, не маглі не ўжываць іх выразаў, фразем і стылістычных фігур, яны былі абмежаваныя рамкамі канкрэтнага запасу лацінскіх слоў і фармулёвак, ужо выкарыстаных у рымскай літаратуры. Гэтым строга абмежаваным колам слоў загадвала ім карыстацца тэорыя imitatio [5, 7].

Тэорыя паэзіі Адраджэння складалася з некалькіх пластоў:

1) антычная тэорыя паэзіі і творчая практыка антычных паэтаў;

2) погляды і традыціі сярэднявечча, каментары да твораў антычнасці і сярэднявечча;

3) трактаты гуманістаў (італьянскіх, нямецкіх);

4) паэтычныя падручнікі па напісанню вершаў, якія прапагандавалі вершаваныя памеры Вяргілія, Авідзія, Гарацыя і раілі пісаць эпіталамы па ўзоры Клаўдзіана, Стацыя і Катула.

Гісторыя развіцця гэтага жанру прадстаўлена ў наступнай табліцы.

1. Mroczek K. Epitalamium staropolskie. W.: PAN, 1989. — 167 s.

2. Аристофан. Комедии: В 2 т. / Пер.с древнегреч. М.: Искусство, 1983 — 520 с.

3. Paulys real Encyclopädie. Stuttgart, 1914. T. 9 — S. 130–134.

4. Epitalamia antyczne czyli pieśni weselne. W.-P.: PWN, 1999. — 197 s.

5. Bieńkowski T. Antyk w litaraturze i kulturze staropolskiej. W.: PAN, 1976. — 210 s.