Агляд сафісцка-катульянскіх эпіталам

Забродская, Вольга Святаславаўна

В. С. Забродская

Агляд сафісцка-катульянскіх эпіталам

Першыя літаратурныя эпіталамы, напісаныя грэчаскай паэткай Сафо і рымскім паэтам Катулам, італьянскі даследчык Марэлі акрэсліў як сафіцка-катульянскія (цытуецца па [4, 71]). Кожны з гэтых твораў з’яўляецца адметным і арыгінальным, аднак яны маюць шмат агульных рысаў.

На пачатку гэтага артыкула мы параўнаем правядзенне вясельных абрадаў у старажытай Грэцыі і Рыме, пасля зробім агульную характарыстыку вясельных твораў (урыўкаў з песняў Сафо і твораў Катула LXI, LXII, LXIV), а таксама ў параўнаўчай табліцы адзначым іх агульныя рысы.

Звесткі аб тым, што ўяўляў сабой абрад вяселляў у народаў старажытнай Грэцыі і Рыма, дзе нарадзіўся з абрадавых песень, развіваўся і квітнеў жанр эпіталамы мы знаходзім у кнігах аб іх культуры і гісторыі. Штодзённы побыт гэтых народаў цікава і змястоўна апісала ў сваёй кнізе польская даследчыца Лідзія Віннічук [1, 138–183). Для зручнасці параўнання, асаблівасці правядзення гэтага абраду будуць прадстаўлены ў табліцы 1.

Табліца 1

Старажытная Грэцыя	Рым
І. Правядзенне ўрачыстасці ў доме бацькі: 1) упрыгожванне маладой кветкамі; 2) святочнае рытуальнае купанне; 3) апрананне маладой; 4) прыход гасцей; 5) прынашэнне ахвяраў (Зеўсу, Гестыі, Артэмідзе, Мойрам); 6) рэлігійна-прававы акт — прамова рытуальнай формулы бацькам аб передачы дачкі ў рукі мужа; 7) святочная гутарка.	І. Правядзенне ўрачыстасці ў доме бацькі: 1) выкананне аўспіцый — ахвяраванняў багам зямлі і плоднасці (Тэлюс, Цэрэры, пазней: Юноне і Геры); 2) варажба; 3) святочная гутарка.
II. 1) праводзіны маладой на святочна ўпрыгожаным возе ў суправаджэнні маладога ў яго дом; 2) трыманне паходні маці маладой (гэтае дзеянне сімвалізуе перанясенне агня Гестыі. Так праводзіўся абрад яднання дзвюх сем’яў); 3) выкананне гіменея — гімна ў гонар бога шлюбаў Гімена; 4) перанясенне маладой над парогам, каб яна не дакранулася да яго нагой; 5) катахісма — сыпанне арэхаў, фінікаў, манет.	II. DEDUCTIO 1) нясенне хлопчыкам паходні; 2) вядзенне маладой хлопчыкамі; 3) шэсце гасцей, флейцістаў, спевакоў, выкананне песняў, жартаў; 4) сыпанне арэхаў; 5) сустрэча на парозе дома маладой маладым «вадой і агнём» (сутнасць дзеяння, на жаль, цяпер невядома), прамаўленне рытуальнай формулы «Дзе ты — Гай, там і я — Гая!» 6) маладая ўпрыгожвае дзверы стужкамі, змазвае іх тлушчам вепра; 7) перанясенне маладой хлопчыкамі над парогам.
ІІІ. Правядзенне ўрачыстасці ў доме маладога: 1) ахвяраванні багам, продкам; 2) раскладанне і запальванне агню маладой; 3) сумесная гутарка з асноўнымі галоўнымі прадуктамі (хлебам і садавіной); 4) перадача гасцямі падарункаў, выказванне зычэнняў маладым; 5) правядзенне маладых у талам (шлюбны пакой), падчас якога спяваліся эпіталамы і жартоўныя песні.	ІІІ. Правядзенне ўрачыстасці ў доме маладога: 1) Увядзенне маладой пранубай (маці маладой) у атрый дома маладога; 2) кленчанне маладой да боскага генія (ахоўніка сям’і) аб абароне, дапамозе ў сямейных справах, аб здаровых нашчадках.
ІV. Анакаліптэрый — працяг свята на наступны дзень: 1) перадача падарункаў; 2) гутарка; 3) з’яўленне маладой без каліптры.	IV. Працяг свята на наступны дзень: 1) выкананне ахвяраванняў на хатнім алтары; 2) сяданне маладой за пралку (такім чынам яна паказвала сябе гаспадыняй у гэтым доме).

Абрадавыя моманты вяселля звычайна суправаджаліся адпаведнымі песнямі:

1) orthicon выконваўся падчас ранішняга купання;

2) deductio — падчас праводзінаў маладой да дому маладога;

3) hymenajos — падчас прыбыцця вясельнага возу да дому маладога для заклікання бога шлюбу Гімена;

4) epithalamion — перад уваходжаннем у шлюбны пакой (thalam);

5) katakoimetikon — песня, што выконвалася ўвечары.

Далей будзе дадзена агульная характарыстыка вясельных твораў Катула і фрагментаў з вясельных песняў Сафо, адзначаны іх асаблівасці, прызначэнне і метрычны памер. У параўнаўчай табліцы будуць адзначаны іх агульныя рысы.

Дадзім некаторыя заўвагі да наступнай часткі артыкула. Нумерацыя фрагментаў Сафо падаецца паводле выдання Sappho i Alcaeus. Fragmenta, od E.-M. Voigt, Amsterdam 1971. Урыўкі з твораў Катула (LXI — «На шлюб Манлія Тарквата і Аўрункулеі», LXII — «Эпіталама-ідылія», LXIV — «Эпіталама Пелею і Фетыдзе») падаюцца ў перакладзе С. В. Шэрвінскага [2], а фрагменты Сафо — В. В. Верасаева [3]. Цытаты з лацінскіх тэкстаў Катула пададзены паводле выдання «Epitalamia antyczne czyli antyczne pieśni weselne» [5], цытаты з твораў Сафо — па выданні «Liryka Grecka» [6].

Пачнём з разгляду фрагментаў Сафо.

44 фрагмент уяўляе сабой міфалагічна-эпічную эпіталаму, якая апавядае пра вяселле Гектара і Андрамахі.

110 фрагмент (ферыкратэй, пашыраны дактылем) — урывак з эпіталамы, адрасаваны сябру маладога (thyroros), які падчас першай шлюбнай ночы стаяў на варце ля дзвярэй шлюбнага пакоя.

111 фрагмент (напісаны ферыкратэем) уяўляе сабой гіменей з характэрным рэфрэнам (Ὑμέναον!), які прамаўляецца хорам. Твор пабудаваны паводле міметычнай кампазіцыі, г. зн. у яго ўключаны святочныя элементы сцэнарыя вяселля.

112 фрагмент (арыстафанейскі верш) — рэканструяваная эпіталама, якая праслаўляе незвычайную, незямную прыгажосць маладой.

115 фрагмент (ферыкратэй з дактылічным пашырэннем) — пахвальная эпіталама, напісаная ў форме пытання аўтаркі да самой сябе, змяшчае разгорнутае параўнанне маладога. Некаторыя даследчыкі адзначаюць, што песні з параўнаннямі (εἰκών) маглі выконвацца падчас святочнай вячэры [6, 201].

130 фрагмент (пашыраны дактылем гліканей) дае дзве дэфініцыі кахання.

Выдатны рымскі паэт Катул, безумоўна, абапіраўся на творы Сафо [4, 69] і ў сваіх творах спалучаў некалькі відаў вясельных песняў. Так, «Эпіталама на шлюб Вініі і Манлія Тарквата» (LXI) напісана гліканейска-ферыкратэйскім вершам і ўяўляе сабой спалучэнне наступных абрадавых песняў, якія суправаджалі маладых падчас іх святочнай урачыстасці:

1) 1–75 радкі — «Гіменей» з яго неад’емным заклікам «O Hymenaee, Hymen ades»;

2) 75–120 — песня-заахвочванне маладой да выхаду з дома;

3) 121–190 — deductio — праводзіны маладой да дома маладога;

4) 190–235 — сама эпіталама, пажаданні шчасця і шматлікіх нашчадкаў маладым перад уваходам у шлюбны пакой [3, 35–38].

LXII твор Катула, які ўмоўна называюць эпіталама-ідылія [2, 247], напісаны дактылічным гекзаметрам. Ён уяўляе сабой стылізаваную народную песню (дыялог хораў дзяўчат і юнакоў), строфы якой завяршае своеасаблівы рэфрэн (Io Hymen Hymenaee io!) — зварот да Гіменея.

LXIV твор — «Эпіталама Пелею і Фетыдзе» — эпіліон, які мае наступны сіметрычны план:

1–30 радкі апавядаюць пра нараджэнне кахання Пелея і Фетыды;

31–45 — прысвечаны фесалійскім гасцям на іх вяселлі;

45–49 — апісанне паладу і покрыва;

50–266 — змяшчаюць дадатковы аповед — асобны эпіліон пра гісторыю Арыядны і Тэзея (апісанне покрыва);

267–302 — прысвечаны багам — гасцям на вяселлі;

303–304 радкі коратка апавядаюць пра вячэру;

305–380 — Паркі выконваюць эпіталаму з зычэннямі для маладых;

381–407 — заключная частка.

У наступнай табліцы прадстаўлены агульныя матывы, якія сустракаюцца ў вясельных творах Сафо і эпіталамах Катула.

Табліца 2

Матыў	Сафо	Катул
Рэфрэн-заклік Гіменея	111 Ὑμήναον! Гіменей!	LXI Io Hymen Hymenaee io! Io Hymen Hymenaee io! О Гименей! Ио Гименею, Гимену! LXII O Hymenaee, Hymen ades o Hymenaee! К нам, о Гимен, Гименей, Хвала Гименею, Гимену!
Энкомій маладой	112 ὄλβιε γάμβρε, σοὶ μὲν δὴ γάμος ὠς ἄραο ἐκτετέλεστ’, ἔχηις δὲ πάρθενον ἂν ἄραο... σοὶ χάριεν μὲν εἶδος, ὄππατα δ’... μέλλιχ’, ἔρος δ’ ἐπ’ ἰμέρτωι κέχυται προσώπωι. .........τετίμακ’ ἔξοχά σ’ Ἀφροδίτα В мире девы подобной, жених, не бывало… Стоит лишь взглянуть на тебя, — такую Кто же станет сравнивать с Гермионой! Нет, тебя с Еленой сравнить не стыдно золотокудрой. Если можно смертных равнять с богиней.	LXI, 193–195 Ore floridulo nitens, Alba parthenice uelut Luteumue papauer. Молодое лицо цветет словно белая лилия, словно мак огнецветный
Пахвала маладога	115 τίωι σ', ὦ φίλε γάμβρε, κάλως ἐικάσδω; ὄρπακι βραδίνωι σε μάλιστ' ἐικάσδω. С чем тебя бы, жених, дорогой, я сравнила бы? Со стройной веткой, скорей бы всего, я сравнила б. 111 ἴψοι δὴ τὸ μέλαθρον· ὐμήναον· ἀέρρετε τέκτονες ἄνδρες· ὐμήναον. γάμβρος εἰσέρχεται ἴσος Ἄρευι, ἄνδρος μεγάλω πόλυ μέζων. Эй потолок поднимайте, — О Гименей!... Входит жених, подобный Арею, Выше самых высоких мужей.	Ужыванне эпітэтаў на працягу твораў
Звесткі пра Геспера	104 Ἔσπερε πάντα φέρων ὄσα φαίνολις ἐσκέδασ' Αὔως, φέρεις ὄιν, φέρεις αἶγα, φέρεις ἄπυ μάτερι παῖδα. Все, что рассеет заря, собираешь ты, Геспер, обратно. Коз собираешь, овец, а у матери дочь отнимаешь.	LXII, 1–2 Vesper adest, iuvenes, consurgite: Vesper Olympo Expectata diu uix tandem lumine tollit. Юноши! Веспер взошел. Подымайтесь! Жданный нами давно, наконец, свой факел возносит.
Зычэнні-заклікі для маладой пары	116 χαῖρε, νύμφα, χαῖρε, τίμιε γάμβρε, πόλλα... Радуйся, о невеста! Радуйся много, жених, почтенный. (113) 117 χαίροις ἀ νύμφα, χαιρέτω δ' ὀ γάμβρος Невеста рада, пусть жених ликует. (111)	LXIV, 373 Qure agite optatos animi coniungite amores. Будьте же смелы, в желанной любви сочетайтесь!
Вершы-жарты	110 θυρώρωι πόδες ἐπτορόγυιοι, τὰ δὲ σάμβαλα πεμπεβόηα, πίσσυγγοι δὲ δέκ' ἐξεπόναισαν. В семь сажен у привратника ноги, На ступнях пятерная подошва, В двадцать рук их башмачники шили.	LXI, 126–127 Fescenina iocatio Nec nuces pueris neget. Фесценинские шутки пусть раздаются — чего молчать?
Узгадванне пра выкананне вечаровай песні	44 ως δ' ἄρα πάρθενοι ἄειδον μέλος ἄγν̣ον ἴκανε δ' ἐς αἴθερα… …сразу же девушки песнь завели, что летела к самому небу… (пераклад наш. — В. З.)	LXII, 3–4 Surgere iam tempus, iam pingius linquere mensas, Iam uenit uirgo, iam dicitur hymenaeus. Стало быть время вставать, отходить от столов изобильных. Скоро невеста придет, и славить начнут Гименея.
Апісанне-дэфініцыя кахання	130 Ἔρος δηὖτέ μ' ὀ λυσιμέλης δόνει, γλυκύπικρον ἀμάχανον ὄρπετον. Эрос вновь меня мучит истомчивый — Горько-сладостный, необоримый змей.	LXIV, 334–335 Nulla domus tales umquam contexit amores, Nullus amor tali conjunxit foedere amantes. Дом ни один никогда любви подобной не видел, Также любовь никогда не скреплялась подобным союзом. LXI, 177–179 Pectore uritur intimo Flamma, sed penite magis. Нет, не менее чем в твоем, Тайно в сердце его горит Пламя — глубже горит оно!

Як бачым, першыя захаваныя вясельныя літаратурныя творы Сафо і Катула маюць агульныя рысы і носяць выразны лірычны пачатак, хаця некаторыя творы з’яўляюцца і эпічнымі аповедамі (эпіталамы міфалагічнага характару), яны цесна звязаны з момантамі вясельнага абраду (усхваляюць маладых, заклікаюць багоў і г. д.) і нават змяшчаюць у тэкстах сцэнары іх правядзення. Гэтыя асаблівасці вясельных песень будуць шырока выкарыстоўвацца ў творах пазнейшых аўтараў, якія будуць звяртацца да выдатных тэкстаў паэткі са старажытнай Грэцыі Сафо і паэта з Вероны Катула.

Литература

1. Винничук, Л. Люди, нравы и обычаи Древней Греции и Рима / Л. Винничук. — Москва: Высш. шк., 1988. — 496 с.

2. Катулл, Г. Валерий. Книга стихотворений / Г. Валерий Катулл; пер. с лат. С. В. Шервинского. — Москва: Наука, 1986. — 302 с.

3. Сафо. Лира, лира священная / Сафо; пер. с др.-греч. В. В. Вересаева. — Москва: Изд. дом летопись, 2000 — 156 с.

4. Cichocka, H. Zarys Historii rytoryki / H. Cichocka, J. Lichański. — Warszawa: Wyd-wo Uniw. Warszawskiego, 1994. — 325 s.

5. Epitalamia antyczne czyli antyczne pieśni weselne / M. Brożek [i in.]; pad red. J. Danilewicza. — W.-P.: PWN, 1999. — 197 s.

6. Liryka Grecka: u 3 t. / redkal.: J. Danilewicz (gł. red.) [i in.]. — W.-P.: PWN, 1999. — T. 2: Melika / J. Danilewicz [i in.]. — 537 s.

Скачать статью (rar)Скачать статью (pdf)

Сведения об авторе (2009 г.): Забродская Ольга Святославовна — преподаватель латинского языка юридического колледжа Белорусского государственного университета (Минск).

Выходные данные: Филологические штудии = Studia philologica : сб. науч. ст. / под ред. Г. И. Шевченко, К. А. Тананушко ; редкол.: А. В. Гарник [и др.]. — Вып. 7. — Минск, 2009. — С. 100–106.

ISBN 978-985-518-201-7.

Научные статьи